Βρισκόμαστε σε αυτήν τη δοκιμασία επειδή για πάρα πολλά χρόνια δεν γνωρίζαμε ποιοι είμαστε ούτε πού θέλουμε να πάμε

Οπου κι αν πάει κανείς, οι άνθρωποι δείχνουν μεγάλο και καλοπροαίρετο ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Η μικρή μας χώρα -ένας βράχος στην άκρη των Βαλκανίων, σπασμένος και σκορπισμένος στις γύρω θάλασσες- έχει τεράστιο εκτόπισμα.

Οι λόγοι είναι πολλοί: ο αρχαίος πολιτισμός, οι Ελληνες της διασποράς, το ταλέντο των κατοίκων της να βρίσκονται επανειλημμένως στο επίκεντρο γεγονότων των οποίων η σημασία ξεφεύγει από τα στενά σύνορα της χώρας (για καλό ή για κακό). Σήμερα, μέσα στην κρίση, το ερώτημα είναι πώς η παλιά εικόνα της Ελλάδας παντρεύεται με τη νέα. Πώς μας βλέπουν οι άλλοι; Πώς βλέπουμε τους εαυτούς μας; Ποιοι είμαστε;

Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση. Το θέμα της ταυτότητας είναι τόσο ρευστό όσο η εποχή μας: θα καταλάβουμε ποιοι είμαστε μόνο όταν φανεί αν επιζήσαμε (αν βρήκαμε τη δύναμη να οργανωθούμε σε νέα βάση) ή αν χαθήκαμε μέσα στον αλληλοσπαραγμό. Η κρίση είναι φωτιά που καίει το άχυρο και δυναμώνει το ατσάλι. Μόνο στο τέλος θα ξέρουμε ποιο από τα δύο είμαστε.

Το ξένο χρήμα μάς σήκωσε σαν κύμα που φουσκώνει και νομίζαμε ότι δεν χρειάζεται να κολυμπάμε - έως τη στιγμή που είδαμε τα βράχια. Θέλαμε να είμαστε ό, τι μας συνέφερε: μέλη της ενωμένης Ευρώπης χωρίς να τηρούμε τους δικούς μας νόμους, πόσω μάλλον της Ευρώπης. Θέλαμε να δανειζόμαστε χωρίς να πληρώνουμε· θέλαμε δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις, κέρδη χωρίς κόστος, θυσίες των άλλων χωρίς ανταλλάγματα, δικαιοσύνη χωρίς την τήρηση των νόμων. Θαυμάζαμε τους προγόνους μας -τους αρχαίους, τους Βυζαντινούς, τους ξεσηκωμένους του ’21, τους πολεμιστές του ’40- ξεχνώντας πόσες ήττες και πόσοι συμβιβασμοί πλαισίωναν κάθε λαμπρή στιγμή, πόση προσπάθεια και τέχνη χρειάζεται μόνο για να μείνεις όρθιος αξιοπρεπώς. Πιστέψαμε ότι μόνο με το όνομά μας, με τις επιλεκτικές μας μνήμες, είχαμε φτάσει εκεί που θέλαμε να είμαστε και θα παραμέναμε εκεί. Κάναμε λάθος.

Το μεγάλο μας πλεονέκτημα -το όνομα, η λαμπρή κληρονομιά μας- είναι ένα αβάσταχτο βάρος. Οχι επειδή δεν θα φθάσουμε ποτέ στα ύψη των προγόνων μας (παρόλο που στις μέρες μας ο κάθε άνθρωπος έχει μεγαλύτερες ευκαιρίες να ξεχωρίσει από οποιαδήποτε άλλη εποχή), αλλά επειδή η εικόνα που έχουμε για τους προγόνους μας είναι διαστρεβλωμένη. Η πραγματικότητα των μερικών αιώνων της ελληνικής λάμψης έχει διυλιστεί μέσα από τις επιθυμίες και τα ιδανικά του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και τις ανάγκες της ελληνικής εθνικής συνείδησης. Κανένας λαός δεν μπορεί να πετύχει τέτοια συμπυκνωμένη σοφία, απαλλαγμένη από τη σαβούρα της καθημερινότητας, όπως αυτή των Ελλήνων που επέζησε ώς τις μέρες μας.

Η κληρονομιά μας, όμως, δείχνει και τη μόνη διέξοδο από τη σημερινή κρίση. Και δεν αναφέρομαι μόνο στην ανάγκη ανάδειξης του πολιτισμού μας με πολύ μεγαλύτερη έμπνευση και φροντίδα από ό, τι ισχύει σήμερα. Πρέπει να μιμηθούμε τους προγόνους μας. Ο λόγος για τον οποίο το όνομα των Ελλήνων είναι γνωστό σε όλο τον κόσμο είναι οι ιδέες που αναπτύχθηκαν στην αρχαιότητα. Βεβαίως, ο ίδιος ο τόπος, τα μνημεία και οι τέχνες των αρχαίων παίζουν μεγάλο ρόλο στο πώς οι ξένοι «βλέπουν» την Ελλάδα ως ιδέα, αλλά είναι τα γραπτά που κυριαρχούν, οι ιδέες, είτε στην τέχνη, είτε στη φιλοσοφία, είτε στην ιατρική. Ο κόσμος θαυμάζει τους αρχαίους Ελληνες επειδή μέσα από τους μύθους και τα γραπτά τους ειπώθηκε με τον πιο καθαρό τρόπο η περιπέτεια του ανθρώπου, με τις αγωνίες, τις ελπίδες, τις χαρές, τις ήττες και τις υπερβάσεις της. Τα μεγαλύτερα επιτεύγματα των Ελλήνων ήταν η χρήση του λόγου σε κάθε μορφή και τέχνη, στη μετουσίωση του προσωπικού και του εφήμερου στο αιώνιο. Στην πολιτική, πειραματίστηκαν με πολλές μορφές πολιτεύματος· σπάζοντας τα καλούπια χιλιετιών, έφθασαν για λίγο και στη δημοκρατία.

Για εμάς σήμερα, οι αρχαίοι Ελληνες είναι χρήσιμοι όχι για να ποτιζόμαστε και εμείς σαν τη γλάστρα κάτω από το βασιλικό, αλλά για να λειτουργήσουν ως παράδειγμα. Βρισκόμαστε σε αδιέξοδο. Χρωστάμε χρήματα που δεν έχουμε. Οι φίλοι μάς λυπούνται, οι άλλοι μάς κοροϊδεύουν. Η κοινωνία διχάζεται και κινδυνεύει. Δεν περιμένουμε κανέναν από μηχανής θεό. Είναι ώρα να σκεφτούμε, να αρπάξουμε ιδέες από τους αιθέρες. Να «ποιήσουμε» και εμείς. Εναντι κάθε προσδοκίας, να γίνουμε άξιοι επίγονοι. Ας μας ξυπνήσει η φωτιά.